Polska kultura strategiczna: historyczny balast, część pierwsza

Historycznie rzecz ujmując, wojsko często było używane jako wewnętrzna siła zbrojna, zwłaszcza w celu pacyfikacji zamieszek lub innych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa z którymi nie mogła sobie poradzić policja, tak jak zdarzało się to w Stanach Zjednoczonych podczas zamieszek w latach sześćdziesiątych a także kilkanaście lat temu w Los Angeles. W wielu państwach zdarzało się i zdarza, że wojsko służy jako narzędzie do zdobycia lub utrzymania władzy. O ile umacnianie się demokracji w Europie sprawiło, że wojskowe pucze i zamachy stanu należą do przeszłości i są zjawiskiem coraz mniej typowym nawet w Trzecim Świecie, to jednak wewnętrzna misja armii jest wciąż aktualna.

W Polsce międzywojennej, podczas rozruchów i innych sytuacji nadzwyczajnych zdarzało się sięganie po siły wojska, które zastępowały lub wzmacniały Policję. Podobne zjawisko miało miejsce w okresie PRL. Interwencje wojska w Poznaniu w roku 1956, Trójmieście w 1970, kończące się krwawo były właśnie podejmowane w obliczu niewystarczających sił resortu spraw wewnętrznych. Podobnie użyto żołnierzy w okresie stanu wojennego, choć ciężar pacyfikacji opozycji spoczął na siłach MO i SB, a wojsku przeznaczono rolę demonstracji siły.

Te wszystkie zdarzenia mają kilka wspólnych cech. Wyjście wojska z koszar oznacza sytuację nadzwyczajną i często łączy się z ogłoszeniem stanu nadzwyczajnego lub wojennego, a więc zawieszeniem pewnych praw i swobód obywatelskich. Tradycyjnie, armia w przeciwieństwie do zbrojnej w pałki, gaz łzawiący czy miotacze wody policji (milicji) była postrzegana jako narzędzie stosowania śmiercionośnej i niedyskryminującej siły, ze strzelaniem do tłumu na czele. Tak działo się w Polsce, tak działo się w USA czy Irlandii Północnej. I niejako w tym duchu stworzono przepisy, które obowiązują do dziś w Polsce.

Geneza obecnego stanu prawnego sięga bowiem właśnie stanu wojennego. Ustawa z roku 1983, regulująca kompetencje organów MSW, zawierała także zapisy regulujące użycie uzbrojonych pododdziałów milicji oraz sił zbrojnych. Były to przepisy w swoim brzmieniu adekwatne właśnie do sytuacji masowych protestów, dla stłumienia których ostatecznym środkiem miało być użycie broni palnej przez zwarte pododdziały wojska. Niemal identyczne przepisy znalazły się w nowej ustawie o policji, którą uchwalono w roku 1990 i obowiązuje, wprawdzie znowelizowana do dziś. Mimo, że w kolejnych latach tej materii dotykały także inne ustawy (jak choćby Ustawa o stanie wyjątkowym) – wciąż rola sił zbrojnych we wsparciu struktur odpowiedzialnych za bezpieczeństwo wewnętrzne państwa przede wszystkim postrzegana jest w arcytradycyjnych rolach zwartych jednostek tłumiących rozruchy, żołnierzy układających worki na wałach w czasie powodzi, patroli saperskich wzywanych do niewybuchów czy innych klisz, jak medialne dwa lata temu amfibie krążące po zalanych wsiach czy wysadzanie zatorów lodowych na rzekach.

W tych, nierzadko stereotypowych schematach nie ma miejsca na coś, co jest dalekie od konwencjonalnej armii oraz jej zadań i możliwości, oraz od klasycznej policji, a więc na wojska specjalne ani w ogóle na specjalne jednostki policji, wojska i innych służb, jak również na szereg problemów i wyzwań jakie wiążą się ze zwalczaniem nie powodzi, czy zamieszek ale zdeterminowanych i niekonwencjonalnie działających terrorystów i przestępców. Nie jest to tylko problemem przepisów, ale tego co jest podstawą do ich tworzenia i stosowania, a więc całokształtu postrzegania zagrożeń i preferowanych sposobów ich zwalczania, czyli coś co określa się czasem jako kulturę strategiczną.

Polska kultura strategiczna w swoim szerokim wymiarze, nie uwzględnia niestety takich zjawisk jak terroryzm i jego zwalczanie, mimo że są środowiska które eksponują polskie tradycje działań partyzanckich czy nieregularnych. Walka z terrorystami traktowana jest często jako wtórna wobec tradycyjnych zadań i jej specyfika często jest pomijana. Być może, siły które istnieją od lat w służbach policyjnych i wojsku w sytuacji zagrożenia nie będą użyte w sposób adekwatny (a zdarzały się już podobne sytuacje, vide patrole piesze do jakich usiłowano skierować funkcjonariuszy ówczesnego Zarządu Operacji Antyterrorystycznych) i nie będą zapewnione warunki do ich skutecznego działania. Decyzja o użyciu lub nie użyciu wojska w sytuacji zamachu terrorystycznego, mimo że prawnie możliwa i ćwiczone są takie warianty, jest właśnie przykładem takiej decyzji, warunkowanej zaszłościami historycznymi i jej możliwymi politycznymi reperkusjami. Nawet sama decyzja może zostać skrytykowana właśnie jako przejaw militaryzacji polityki państwa, zarzut taki może się pojawić nawet gdy operacja zakończy się sukcesem. Ofiary śmiertelne, lub co gorsza fiasko działań mogą być wręcz powodem poważnych konsekwencji politycznych. Także brak decyzji może doprowadzić do tragicznego finału, jeśli np. siły policyjne nie otrzymały by odpowiedniego wsparcia wojska.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!