Pacjent w stanie krytycznym

Forma państwa, jaką każdy instynktownie wiąże z państwem jako takim, bo jest najbliższa i najsilniej osadzona w naszej kulturze, ukształtowała się bowiem w wieku dziewiętnastym, w okresie najżywszego rozbuchania żywiołów narodowych w Europie. Naród, będący w tym rozumieniu zbiorowością obejmującą całość pewnej wyróżniającej się pod względem kulturowym i przestrzennym populacji (nie zaś jej część) stał się podstawowym politycznym punktem odniesienia. To w imię narodu toczono wojny i zajmowano przestrzeń. Interes narodu był jednoznaczny z interesem państwa.

Masowość wiązała się z także z produkcją. Industrializacja, pozwalająca na zmechanizowaną, powtarzalną produkcję dużej ilości dóbr, wymagała zatrudnienia dużej liczby robotników, to z kolei wymuszało obowiązkową edukację, zarówno w celu przygotowania ludzi do pracy w przemyśle, ale także wpojenia im tożsamości narodowej.

Konieczność rywalizacji o zasoby – surowce dla przemysłu, szlaki handlowe, rynki zbytu, a w przypadku narodów dopiero tworzących własne państwa – walki o byt państwowy – wymagała budowy silnych armii. Ich siłą była liczebność. Przemysł był w stanie dostarczyć dziesiątki tysięcy karabinów i dział. Potrzebne były dziesiątki tysięcy żołnierzy zdolnych je obsłużyć, tak jak obsługi wymagały maszyny fabryczne.

Nie jest przypadkiem, że ideał obywatela w Europie w końcu dziewiętnastego wieku to mąż i ojciec (nowe pokolenia żołnierzy i robotników), uprawiający sport (sprawność fizyczna przydatna jest wszak na wojnie) i oczywiście patriota gotowy do bezwarunkowego poświęcenia swojego życia w imię narodu. Nie jest przypadkiem, że w końcu wieku dziewiętnastego nastąpił rozwój sportów strzeleckich i masowego przysposobienia wojskowego, także w formie organizacji paramilitarnych i zajęć szkolnych.

Rok 1914 i idące na front masy młodych ludzi, szczęśliwych ze sposobności umierania za swój naród były wynikiem tych procesów. Wielka wojna narodów, toczona w sposób przemysłowy, mimo milionów ofiar nie została rozstrzygnięta na polu bitwy, ale na polu gospodarki. Druga Wojna Światowa przyniosła tylko większe straty i również tam wynik walk był najczęściej z góry przesądzony. Zarazem jej finał, jakim były bombardowania atomowe zwiastował groźbę nowej wojny.

Trzecia wojna światowa, wojna rakietowo – jądrowa pomiędzy NATO a Układem Warszawskim, nigdy nie doszła do skutku, co więcej, jej potencjalni uczestnicy wystrzegali się eskalacji napięć mogącej do niej doprowadzić. Cena za udział w niej byłaby zbyt duża. Paradoksalnie, potężne siły (ich zdolność niszczenia przewyższała wszystkie inne siły militarne w historii) ostatecznie istniały po to aby nigdy ich nie użyto, aby odstraszać przeciwnika samym swoim istnieniem. Jednocześnie coraz bardziej zaawansowany techniczne sposób prowadzenia walki wymusił odejście od poboru i powrót do armii zawodowych, czasem uzupełnianych przez zorganizowaną rezerwę.

Pojęcie narodu także się zmieniało. Stopniowe odmasowienie gospodarki, zróżnicowanie społeczeństw, także przez procesy migracyjne, związane z tym tarcia kulturowe, zastąpienie rywalizacji przez kooperację sprawia że dotychczas czytelne kategorie ulegają rozmyciu a czasem zanikają. Kiedyś dla państw i narodów najważniejsza była suwerenność. Dziś, dla osiągnięcia sukcesu gospodarczego (i nie tylko) trzeba rezygnować z atrybutów suwerenności, wchodząc w rozmaite układy kooperacyjne. Problemy globalne sprawiają że państwa tracą na znaczeniu na rzecz większych tworów jakimi są organizacje międzynarodowe.

Drastycznej przemianie ulega charakter konfliktów zbrojnych. Klasycznych wojen jest coraz mniej, a większość omija Europę. Napięcia wewnętrzne są na tym kontynencie dużo większym i poważniejszym problemem. Dla przykładu, większym problemem niż potencjalna otwarta agresja ze strony Rosji jest istnienie tego państwa w świetle procesów społecznych i niejasnych gier interesów pomiędzy różnymi wewnętrznymi aktorami. Oznacza to także że tradycyjne dla państwa narodowego narzędzia bezpieczeństwa (także w Polsce) muszą się zmienić.

Skończyła się epoka wielkich liczebnie armii z poboru. Nie mają już one przeciwników, przegrywają w konfrontacji z zawodowymi siłami dysponującymi zaawansowana techniką i nie są w stanie walczyć z przeciwnikiem nieregularnym. W świecie w którym zagrożeniem są rozliczne subnarodowe i transnarodowe podmioty, jak grupy przestępcze, siatki terrorystyczne, skrajne ruchy społeczne, gdzie obok państw funkcjonują korporacje czy organizacje pozarządowe.

Zapewnienie bezpieczeństwa wymaga narzędzi precyzyjnych, o wysokiej jakości a nie liczebności. W świetle rozlicznych zagrożeń, nie ma jednego uniwersalnego czy wielozadaniowego narzędzia czy struktury, choć niektórzy mogą upatrywać w wojsku leku na całe zło. Państwo jeśli chce przetrwać, musi zaakceptować konieczność głębokich zmian w swoich strukturach.

Ograniczenie sił zbrojnych do nasyconej nowoczesnym wyposażeniem, względnie nielicznej armii jest jednym krokiem. Wzmocnienie techniczne i kadrowe sił policyjnych może okazać się kolejnym podobnie jak reformy struktur ratowniczych. Zawsze istotne znaczenie ma zapewnienie sobie dopływu informacji wywiadowczych. Bardziej niż kiedykolwiek, jednostki specjalne – zarówno wojskowe jak również policyjne – są niezwykle istotnym narzędziem walki z terrorystami i przestępcami.

Przyszłe struktury mogą budzić zdziwienie a nawet wrogość, podobnie jak w przeszłości gdy wiele jednostek specjalnych musiało walczyć o swój byt. Zacieranie granic pomiędzy wojskiem a policją (ponownie - szczególnie widoczne w przypadku sił specjalnych), pomiędzy stanem wojny, kryzysu i pokoju, pomiędzy działaniami sił narodowych i międzynarodowych jest już normą, i będzie się nasilać.

Operacja afgańska, prowadzona wielowymiarowo, zarówno przeciwko terrorystom, partyzantom i przestępcom, w którą zaangażowane są siły kilkudziesięciu państw, w tym policyjne, jest jednym z przykładów. Operacje antynarkotykowe na Karaibach i w Ameryce Południowej, w toku których używa się szeregu narzędzi i służb, w bardzo różny sposób – od uzbrojonych śmigłowców policyjnych po samoloty wczesnego ostrzegania, także przeciwko samolotom, łodziom podwodnym, gdzie walczy się zarówno z praniem brudnych pieniędzy jak i fizycznie z baronami narkotykowymi i partyzantami są przykładem równie ciekawym, choć mniej w Polsce znanym.

Nie można nie postawić pytania czy konwencjonalne rozwiązania i propozycje byłyby adekwatne gdyby podobna sytuacja – być może w wyniku konfliktów wewnętrznych – zaistniała tuż za naszą wschodnią granicą. Podobne wątpliwości mogą pojawić się, jeśli rozważy się scenariusz poważnego konfliktu społecznego w Polsce, skutkującego aktami przemocy w różnej formie. Szukanie nowych narzędzi powinno być – mimo ewidentnego konserwatyzmu a wręcz niekiedy zacofania w polskiej kulturze bezpieczeństwa – naturalną koleją rzeczy.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!