Selektywna eliminacja

Wspólnota międzynarodowa w ostatnich dwudziestu latach kilkukrotnie zwiększyła liczbę realizowanych operacji stabilizacyjnych wykorzystujących wojska specjalne w zdestabilizowanych rejonach świata. Mało kto zadaje jednak w przestrzeni publicznej pytanie o prawne podstawy takich działań, czyli tzw. selektywnej eliminacji - w najprostszym ujęciu, podstaw prawnych pozwalających na zabicie określonego człowieka przez wspomnianych operatorów, agentów czy kierujących dronami w „słusznej sprawie” w praktycznie dowolnym miejscu na naszym globie.

Ostatnia głośna na całym świcie operacja USA, wymierzona w wysoko postawionego dowódcę wojskowego Iranu gen. Kasem Sulejmaniego, do której doszło w styczniu 2020 r. na terytorium Iraku, skłania jednak do zgłębienia tego problemu. Jak się okazuje, sprawa nie jest tak oczywista i bezpieczna dla „wykonawców” działań specjalnych, jak by to wynikało z filmów czy komunikatów w mediach.

Odmienność poglądów na temat selektywnej eliminacji (targeted killings) ukazuje podstawową różnicę zdań nie tylko w odniesieniu do moralności czy praworządności, ale także w kwestii reżimu prawnego, w oparciu o który należałoby dokonywać oceny legalności takich działań. Zainteresowane takimi operacjami państwa stoją na stanowisku, że takie akty przemocy są dopuszczalnymi, zgodnymi z prawem środkami prowadzenia wojny z terroryzmem, których legalność powinna być oceniana z punktu widzenia norm Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Konfliktów Zbrojnych. Z kolei ci, którzy kwalifikują powyższe czyny w kategoriach pozasądowych zabójstw (extra-judicial executions), poruszają się w ramach modelu stosowania prawa opierającego się na standardach praw i wolności przysługujących jednostce, w tym norm praw człowieka.

Prawo

Kwestia dopuszczalności selektywnej eliminacji szeroko dyskutowana jest w literaturze anglojęzycznej z punktu widzenia norm prawa międzynarodowego publicznego (MPHIM) oraz prawa krajowego (zwłaszcza amerykańskiego czy izraelskiego). W sposób oczywisty czyni to koniecznym rozpatrywanie niniejszego zagadnienia również w kontekście gwarancji prawa do życia oraz prawa do rzetelnego procesu.

W amerykańskiej literaturze prawniczej często spotkać można odwołania wskazujące, że model ochrony praw człowieka zezwala na zabicie osoby nieznajdującej się we władzy państwa, jeśli jest to konieczne dla uniknięcia stwarzania przez nią zagrożenia dla życia i zdrowia innych ludzi (R. Murphy, A. J. Radsan, Due Process and Targeted Killing of Terrorists, „Cardozo Law Review” 2009, vol. 31, no. 2, s. 408; Art. 6 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich I Politycznych z 1966 r.). W myśl takiej interpretacji prawo międzynarodowe praw człowieka w bardzo wyjątkowych okolicznościach dopuszcza realizację działań określanych jako „selektywna eliminacja”. Brakuje tego typu rozważań w polskiej literaturze prawnej i wojskowej.

Międzynarodowe traktaty z zakresu ochrony praw człowieka umieszczają fundamentalne prawo do życia na początku katalogów chronionych praw i wolności, klasyfikując je jako prawo niepodlegające uchyleniu. Tym niemniej Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności expressis verbis przewiduje w art. 15 ust. 2 wyjątek w zakresie „przypadków śmierci będących wynikiem zgodnych z prawem działań wojennych”.

W konsekwencji pozbawienie życia w sposób dozwolony przez normy MPHIKZ nie stanowi naruszenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC). Dlatego w przypadku gdy mamy do czynienia z użyciem siły śmiercionośnej w odniesieniu do kombatanta lub osoby cywilnej w trakcie jego bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych, sytuacja nie rodzi odpowiedzialności na gruncie międzynarodowego prawa humanitarnego i prawa międzynarodowego praw człowieka.

Problem sprowadza się do tego, że ogólne traktaty praw człowieka – co do zasady – tego terminu nie dookreślają. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., Amerykańska Karta Praw Człowieka z 1969 r. oraz Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów z 1981 r. zakazują „arbitralnego pozbawienia życia”, pozostawiając interpretacji odpowiednich organów kwestię oceny i ustalenia, czy celowe i umyślne pozbawienie życia będzie stanowiło naruszenie konwencyjnego prawa jednostki. Jedynie EKPC specyfikuje, że pozbawienie życia nie będzie arbitralnym, jeśli nastąpiło na skutek użycia siły „absolutnie koniecznej” w trzech ściśle określonych kontekstach sytuacyjnych i nie będzie uznane za sprzeczne z Konwencją, tj.:

1) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;
2) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem;
3) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.

Rodzi się zatem pytanie, czy eliminacja osoby podejrzanej o bycie członkiem organizacji terrorystycznej prowadzącej wojnę wymierzoną w mieszkańców danego kraju powinna być uznana za legalne użycie siły z punktu widzenia art. 2 EKPC, czy też nie?

Odpowiedź na to pytanie jest uzależniona od wyniku tzw. testu proporcjonalności przyjętego w art. 2 ust. 2 EKPC, w myśl którego użycie broni śmiercionośnej nie jest większe od tego, co jest absolutnie konieczne dla obrony bezpośrednio zagrożonego życia ludzi.

Sprawa McCann i operacja Flavius

Zespół trzech członków IRA (McCann, Savage, Farrell) planował zamach na Brytyjczyków na Gibraltarze.

Jeden z członków zespołu był znanym ekspertem od materiałów wybuchowych, pozostali mieli na koncie wyroki za udział w incydentach związanych z zamachami bombowymi oraz działaniami terrorystycznymi. W marcu 1988 roku zespół żołnierzy SAS został wysłany w celu przechwycenia i aresztowania pod zarzutem spisku całej trójki w ramach operacji pod kryptonimem Operation Flavius.

Podejrzewano, że zamachowcy, których namierzono w furgonetce na stacji benzynowej na terytorium Gibraltaru, już po przekroczeniu granicy z Hiszpanią, są uzbrojeni i dodatkowo znajdują się w pojeździe będącym elementem sieci zautomatyzowanych ładunków rozmieszczonych już w newralgicznych miejscach i gotowych do detonacji. W związku z takim założeniem podjęto decyzję o eliminacji całej trójki bez podjęcia prób zastosowania innych, łagodniejszych środków przymusu bezpośredniego.

W wyniku śledztwa przeprowadzonego po całej operacji, okazało się, że pojazd nie był wyładowany materiałami wybuchowymi, trzej podejrzani byli nieuzbrojeni, a ich obecność miała charakter zwiadowczy. Strasburscy sędziowie trybunału potwierdzili zasadność posłużenia się siłą śmiercionośną w powyższych okolicznościach, jednocześnie stwierdzili, że niewystarczające przygotowanie operacji stanowiło naruszenie zobowiązania wynikającego z art. 2 EKPC.

Problematyka podjęcia odpowiednich środków ostrożności na etapie przygotowywania i przeprowadzania operacji antyterrorystycznych została jeszcze kilkukrotnie podkreślona w orzecznictwie strasburskim. W sprawach kurdyjskich i czeczeńskich dotyczących użycia siły przez władze tureckie i rosyjskie ETPC podkreślił obowiązki spoczywające na władzach państwowych w zakresie planowania i wykonywania nawet zgodnych z prawem działań przeciwko bojownikom.

Podejście europejskie

W interpretacji przedstawionej w sprawie McCann vs. Wielka Brytania podkreśla się, że użyta siła musi być ściśle proporcjonalna do osiągnięcia celów ustanowionych w art. 2 ust. 2 EKPC. JETPC zastosował test proporcjonalności, składający się z trzech kroków, w których sędziowie stawiają sobie następujące pytania:

1) czy siła została użyta dla osiągnięcia jednego z celów określonych w art. 2 ust. 2 EKPC,
2) czy stopień i rodzaj użytej siły były absolutnie konieczne dla osiągnięcia założonych celów,
3) czy stopień i rodzaj użytej siły są proporcjonalne w stosunku do wagi celów zadeklarowanych przez władze rządowe.

W konsekwencji użyta przez funkcjonariuszy publicznych siła musi być ściśle proporcjonalna do osiągnięcia celu ustanowionego w ust 2 lit. a-c. Ustalenie, czy użycie śmiercionośnej siły spełnia test absolutnej konieczności, wymaga z kolei sprawdzenia dwóch kwestii:

• po pierwsze, czy użycie siły było bezwzględnie wymagane dla ochrony zagrożonych osób i czy mogły być podjęte inne środki oraz
• po drugie, jeśli inne środki nie są dostępne, to czy jest absolutnie konieczne użycie siły śmiercionośnej, czy można posłużyć się siłą o mniejszym natężeniu.

Perspektywa ONZ

Przyjęte w ramach ONZ Podstawowe zasady dotyczące użycia siły i broni przez funkcjonariuszy publicznych z 1990 r. ograniczają użycie broni palnej do czterech przypadków:

1) samoobrony własnej lub obrony innych osób przed nieuchronnym zagrożeniem dla ich życia lub zdrowia;
2) zapobieżenia popełnieniu szczególnie poważnego przestępstwa stanowiącego poważne zagrożenie dla życia;
3) aresztowania osoby stanowiącej takie zagrożenie i stawiającej opór funkcjonariuszom oraz
4) zapobieżenia ucieczce.

W każdym ze wskazanych przypadków użycie środka przymusu bezpośredniego, w tym broni palnej, będzie legalne tylko wtedy, gdy użycie mniej represyjnych środków jest niewystarczające dla osiągnięcia powyższych celów. Celowe użycie siły śmiercionośnej jest dopuszczalne w myśl standardów praw człowieka tylko w sytuacji, gdy jest „ściśle nieuniknione dla ochrony życia”. Co więcej, funkcjonariusze publiczni powinni wydać wyraźne ostrzeżenie o użyciu broni (i dać wystarczający czas na podporządkowanie się mu), chyba że uczynienie tego w sposób nadmierny narazi funkcjonariuszy na niebezpieczeństwo, zrodzi ryzyko śmierci lub ciężkich obrażeń u innych osób albo będzie niewłaściwe lub bezcelowe w danych okolicznościach.

Izrael i bliskowschodni pragmatyzm

O ile żadna z rozpatrywanych na arenie międzynarodowej skarg nie miała za przedmiot celowego pozbawienia życia terrorysty w ramach akcji przeprowadzonej przez funkcjonariuszy państw-stron określonego traktatu międzynarodowego z zakresu ochrony praw człowieka, problematyka selektywnej eliminacji pojawiła się na agendzie Komitetu Praw Człowieka przy okazji rozpatrywania okresowego sprawozdania Izraela. Rozpatrując politykę izraelską, Komitet stwierdził, że „przed odwołaniem się do użycia siły śmiercionośnej należy wyczerpać wszystkie środki zmierzające do aresztowania osoby podejrzanej o bycie w trakcie dokonywania czynów terrorystycznych”. Dodał jednocześnie, że takie przeprowadzane przez Izrael operacje nigdy nie mogą być wykonywane w ramach odpłaty lub zemsty. Nie mogą być zatem środkiem wykonania kary czy odwetu, ale jedynie ostatecznym środkiem do zapewnienia ochrony zdrowia lub życia ludzi przed nieuchronnym, bezpośrednim zagrożeniem, jakie niewątpliwie stanowi dana osoba. Każdy kto czytał „Syna Hamasu” Musab Hasana ma świadomość, że nie zawsze tak jest.

USA w roli światowego żandarma

Problematyka selektywnej eliminacji została również poruszona przez Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka w raporcie poświęconym terroryzmowi i prawom człowieka. Wskazano w nim, że „w sytuacjach, gdy ludności państwa zagraża przemoc, państwo posiada prawo i obowiązek ochrony ludności przed takimi zagrożeniami i w tym zakresie może posługiwać się w pewnych okolicznościach siłą śmiercionośną”. Stwierdzono równocześnie, że „państwa nie mogą używać siły w stosunku do jednostek, które nie stanowią już dłużej opisanego powyżej zagrożenia, w tym osób, które zostały ujęte przez władze, poddały się albo które są ranne i powstrzymują się od wrogich działań”.

Niezależnie zatem od przedstawionych wcześniej wskazań pojawiających się w amerykańskiej doktrynie sens uregulowań prawnomiędzynarodowych, przewidujących, że w pewnych okolicznościach pozbawienie życia osoby nie będzie stanowiło naruszenia norm konwencyjnych w zakresie prawa do życia, dotyczy sytuacji, w których użycie śmiercionośnej siły jest niezbędne z uwagi na ściśle określony cel, a śmierć osoby jest skutkiem, nigdy zaś bezpośrednim celem użycia takiej siły.

Pierwszorzędnym celem użycia siły nigdy nie może być pozbawienie życia, a „[s]powodowanie śmierci stanowić [...] musi jedynie uboczny, choć nieunikniony, skutek usprawiedliwionego użycia siły”. W konsekwencji, w świetle prawa międzynarodowego praw człowieka, nigdy nie jest dopuszczalne, aby pozbawienie życia jednostki było samodzielnym celem operacji przeprowadzanej przez policję lub służby bezpieczeństwa. W sposób wyraźny czyni to nielegalnymi, z punktu widzenia standardów praw człowieka, akcje celowego i umyślnego pozbawienia życia przez funkcjonariuszy publicznych, realizowane w myśl tak zwanej polityki shoot-to-kill. Już z tej prostej przyczyny nie sposób podzielić argumentacji zmierzającej do wykazania, że selektywna eliminacja mieści się w katalogu wyjątków przewidzianych w traktatach międzynarodowych z zakresu ochrony praw człowieka.

Jak w takim kontekście interpretować operację zabicia Osamy bin Ladena?

Tym niemniej w interpretacji ekspertów obradujących w 2005 r. w Genewie nad problematyką prawa do życia w czasie wojny i okupacji zasada nr 9 ONZ-owskich wytycznych nie uznawałaby selektywnej eliminacji jako nielegalnej w następujących wyjątkowych sytuacjach:

1) jest dokonywana na obszarze, na którym państwo nie sprawuje efektywnej kontroli i w związku z tym nie może przeprowadzić akcji aresztowania;
2) władze państwowe podjęły działania zmierzające do przekazania danej jednostki przez władze państwa, w którego jurysdykcji się ona znajduje (zakładając, że taka władza istnieje);
3) jednostka była zaangażowana w poważne, zagrażające życiu, wrogie czyny i państwo posiada wiarygodne informacje wywiadowcze potwierdzające, że będzie ona kontynuować powyższą działalność skierowaną przeciwko życiu osób, które państwo ma obowiązek chronić;
4) inne środki wydają się niewystarczające do rozwiązania problemu, to jest do ustania zagrożenia, jakie stwarza dana osoba.

Niezależnie od tego, czy poddamy analizie takie operacje jak na przykład: Operation Neptune Spear, zabójstwo gen. Kasem Sulejmaniego, próba likwidacji Siergieja Skripala czy atak rakietowy na Dżochara Dudajewa, czy inne, o których świat jeszcze nie słyszał, to z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie jest aktualnie jednoznaczne, czy zastosowana siła śmiercionośna i fizyczna eliminacja danych osób była całkowicie legalna pod względem prawnym, a wykonujący je operatorzy oraz decydenci mogą spać spokojnie. Kolejnym zagadnieniem ściśle wiążącym się z selektywną eliminacją oraz operacjami specjalnymi jest kwestia niezamierzonych ofiar postronnych, ale będzie to przedmiotem kolejnej analizy z tego obszaru.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!