Ucieczki z konwoju - przyczyny, sposoby, narzędzia

Psycholog L. Murray wskazał na cztery główne zachowania ludzi wywołane silnym poczuciem zagrożenia lub jego bezpośrednim oddziaływaniem, przedstawiając je w teorii czterech F: freezing – zamieranie/zamrożenie, fleeing – ucieczka, fussing – zafiksowanie, fighting – walka.

Zamieranie i fiksacja mogą być interpretowane jako zachowania reaktywne, czyli związane z zaburzeniami psychicznymi wywołanymi przez szczególnie trudne sytuacje. Natomiast walka i ucieczka są przejawem zachowania proaktywnego, przy czym sednem walki jest dążenie do ostatecznego rozstrzygnięcia konfrontacji, podczas gdy ucieczki – wyłącznie jej uniknięcie. Ucieczka, jeśli tylko jest możliwa, oznacza aktywność podmiotu w celu samoratowania.

Ponadto ucieczka i związana z nią konieczność pokonywania barier okolicznościowych może mieć podłoże instynktowne (odruchowe, nieprzemyślane) lub intencjonalne (świadome, zaplanowane). W obliczu zagrożenia utraty dóbr największej wartości – zdrowia lub życia, człowiek staje się bardzo zdeterminowany, by uciekać albo stawiać czynny opór – walczyć.

Żeby lepiej zrozumieć przyczyny ucieczki, należy przyjrzeć się bliżej jej funkcjonującym odmianom. Dla potrzeb niniejszego opracowania wprowadzono kilka pojęć zupełnie nowych w literaturze tematu. Tak więc słowem kluczowym jest eskapologia. Eskapologia oznacza praktykę pokonywania narzuconych ograniczeń fizycznych oraz wydostawania się z pułapek. Chociaż sama próba ucieczki może okazać się wysoce ryzykowna, to jednak bardziej niebezpiecznym wydaje się brak działania. Eskapologia jako taka występuje w czterech odmianach, mianowicie: scenicznej, kryminalnej, pospolitej oraz specjalnego przeznaczenia. Każda z nich oscyluje w określonym spektrum ryzyka przyczynowo-skutkowego.

Cztery odmiany eskapologii

Eskapologia sceniczna – za głównego jej promotora uznaje się węgierskiego iluzjonistę i akrobatę, H. Houdiniego, który słynął z publicznego demonstrowania swoich, zdawałoby się, nadludzkich umiejętności wydostawania się z ekstremalnie trudnych sytuacji. Wiele z jego „sztuczek” zostało zaaranżowanych – zaplanowanych i trenowanych w najdrobniejszych szczegółach, co w efekcie minimalizowało problem uwolnienia się z łańcuchów oplatających ciało, kaftana bezpieczeństwa albo kajdanek czy też wydostania się z zamkniętych klatek, skrzyń, beczek albo akwariów.

Eskapologia kryminalna wiąże się z przestępczym działaniem osoby lub podejrzeniem jej o popełnienie przestępstwa w trakcie pościgu i poszukiwań. Osoba taka stosuje szereg forteli utrudniających lub uniemożliwiających, organom ścigania oraz innym uprawnionym podmiotom, wykrycie, a przede wszystkim bezpośrednie zatrzymanie. W przypadku kiedy już dojdzie do zatrzymania, osoba taka nadal podejmuje próby samouwolnienia się, korzystając między innymi z metod podstępnych (skrytych) lub siłowych (manifestowanych).

Eskapologia pospolita to poniekąd odwrotność wcześniej opisanej, polega bowiem na działaniach podejmowanych w celu samouwolnienia się osoby – ofiary, w przypadku porwania lub przetrzymywania wbrew jej woli, np. porwania dla okupu. Osoba pozostająca w tej trudnej i nowej dla niej sytuacji podejmuje działania, określane jako desperackie, oparte najczęściej na odruchach instynktownych, a rzadziej na wyuczonych. Przyjęte sposoby radzenia sobie w takich okolicznościach charakteryzują się często brakiem koordynacji działań. 

Eskapologia specjalnego przeznaczenia (speceskapologia) to cała gama działań wyuczonych, intencjonalnych, dostosowanych do dynamiki sytuacji, stanowiących element wyszkolenia funkcjonariuszy lub żołnierzy formacji służb specjalnych. Ta odmiana eskapologii ma największy dorobek historyczny, a co za tym idzie, dorobek warsztatowy.

Zestawiając wszystkie wymienione odmiany eskapologii zauważa się, że w każdej występują ryzyko i konsekwencje, np. utraty zdrowia lub życia. W przypadku samouwolnienia się, a następnie ponownego schwytania, osoba prawdopodobnie poniesie dodatkowe sankcje, doświadczając zwiększonych rygorów.

W odniesieniu do osób konwojowanych (zatrzymanych lub pozbawionych wolności), za główną przyczynę podjęcia przez nie próby ucieczki należy uznać utratę wolności, a więc ograniczenia samostanowienia oraz dostępu do wielu dóbr materialnych tworzących strefę indywidualnego komfortu, przez co próby zatrzymania, aresztowanie, a także osadzenie w przymusowej izolacji wyzwalają w tej osobie zachowania obronne, przejawiające się w manipulacji, oporze, aktach przemocy oraz ucieczce.

Konwoje wysokiego ryzyka

Konwojowanie to zorganizowane przemieszczanie osób i/lub mienia w ustalonym celu i wyznaczonym kierunku z jednoczesnym zachowaniem izolacji i ochrony tych zasobów względem środowiska, w którym następuje przemieszczanie.

Najczęściej konwojowanie odbywa się w formie zmotoryzowanej – pojazdami służbowymi albo w formie pieszej z zastosowaniem szyków zespołów osobowych funkcjonariuszy lub żołnierzy. Obie formy mają swoje zalety oraz obarczone są wadami. Na podstawie oceny wielu zdarzeń wskazuje się, że do prób ucieczek dochodzi w momencie:

• wyprowadzania i/lub wprowadzania do pojazdu konwojowego,
• doprowadzania przestrzeniami otwartymi do budynków lub pomieszczeń,
• pozostawienia konwojowanego bez nadzoru w pomieszczeniach, np. poczekalni, toalecie, sali chorych,
• barku asysty przez konwojentów lub wykonywania jej w niewłaściwy sposób, np. chwytów transportowych,
• zastosowanie wadliwego konstrukcyjnie sprzętu, np. kajdanek,
• zastosowanie sprawnego sprzętu, ale niezgodnie z przyjętymi zasadami bezpieczeństwa lub zaleceniami producenta oraz wytycznymi wynikającymi z instrukcji obsługi.

Zwykle ucieczkom sprzyja to, że ukształtowany system ochrony jest nielogiczny, obarczony pewnymi niedoskonałościami czy lukami. Niewłaściwe rozpoznanie miejsca docelowego, brak zgrania w zespole, zmęczenie, brak znajomości procedur to zaledwie część czynników negatywnie wpływających na wykonywane zadanie służbowe. Należy jeszcze wspomnieć, że dodatkowym obciążeniem dla funkcjonariuszy są osoby konwojowane, niejednokrotnie demonstrujące w sposób otwarty swoją konfrontacyjną postawę w stosunku do funkcjonariuszy oraz innych osób.

Planowanie ucieczki opiera się na wynajdywaniu słabszych punktów w systemie technicznych, fizycznych i organizacyjnych składowych ochrony. Pojawiają się próby mające doprowadzić do odstąpienia, choćby w minimalnym stopniu, od procedur konwojowania. Techniki psychomanipulacji, symulowanie niedyspozycji zdrowotnych, opór bierny, agresja werbalna, autoagresja, przemoc, z tymi wszystkimi zachowaniami osób niebezpiecznych należy liczyć się podczas konwojowania. Skłonne są one bowiem w każdej chwili, samodzielnie lub w porozumieniu, użyć wszelkich środków, aby osiągnąć zamierzony cel w jak najkrótszym czasie, nie wyłączając aktów terroru wobec funkcjonariuszy.

Ucieczki z konwojów

W 1992 r. Jurand N. – w związku z nielegalnym przekroczeniem granicy polsko-niemieckiej kradzionym samochodem, został aresztowany i osadzony w Wejherowie.

Poprzez gryps poinformowano N., którego dnia i o której godzinie zostanie uwolniony z wejherowskiego szpitala. Wieczorem 23 marca 1992 roku Jurand N. podciął sobie żyły. Kilka minut później znalazł się w karetce pogotowia. Pilnowali go dwaj strażnicy. Karetka pojechała do wejherowskiego szpitala. Po zabiegu Jurand N. miał wrócić do aresztu. Z gabinetu zabiegowego do karetki wieziony był wózkiem inwalidzkim, bo ze względu na ranę ręki miał skute kajdankami nogi. Dwadzieścia minut później na podjeździe do szpitala konwojenci zostali zaatakowani przez dwóch uzbrojonych bandytów. Kilka kul ciężko raniło konwojentów. W czasie strzelaniny Jurand N., skacząc ze skutymi nogami, przedostał się do białego mercedesa i odjechał. Uciekinier wpadł w ręce policji siedem miesięcy później we Wrocławiu. W 1995 roku Sąd Wojewódzki w Gdańsku skazał go na osiem lat pozbawienia wolności. Karę odbywał w jedynym polskim więzieniu z fosą, w Barczewie.

Warszawa, 2017 r. Piotr R. – wielokrotny przestępca (siedmiokrotnie skazywany za oszustwa i podrabianie dokumentów), przebywając pod konwojem policyjnym w budynku prokuratury, pod pretekstem skorzystania z toalety skontaktował się ze wspólnikiem za pomocą telefonu ukrytego w zegarku, a następnie zakropił sobie oczy lekiem rozszerzającym źrenice. Po powrocie z toalety domagał się wezwania ambulansu ze względu na silny ból oczu i problemy ze wzrokiem. Po przewiezieniu do szpitala i wykonaniu badań nie stwierdzono konieczności hospitalizacji. Piotra R. pilnowało dwóch policjantów z Wydziału Konwojowego KSP. W trakcie organizowania powrotu pozostawał pod eskortą jednego z konwojentów, drugi poszedł podstawić radiowóz. Piotr R. sterroryzował pilnującego go policjanta bronią palną, celując w okolice jego głowy. Broń otrzymał chwilę wcześniej od Rafała M. – wspólnika, z którym ustalał szczegóły akcji podczas rozmowy telefonicznej w kabinie toalety. Sprawcy uciekli taksówką. 3 czerwca ujęto Piotra R., a w ciągu kolejnych dni także Rafała M.

Wrocław, 2023 r., Maksymilian F. – był poszukiwany listem gończym do odbycia kary za oszustwo. Pod koniec roku mężczyzna został zatrzymany i doprowadzony do komisariatu, a stamtąd miał trafić do policyjnej izby zatrzymań. Został przekazany drugiemu patrolowi. Z ustaleń prokuratury wynika, że w nieoznakowanym radiowozie podczas drogi wyciągnął broń i zaczął strzelać. Celował w głowę tak, żeby zabić. W wyniku działań sprawcy, konwojujący go policjanci ponieśli śmierć. Maksymilian F. na kilka tygodni przed zatrzymaniem za pośrednictwem mediów społecznościowych deklarował: „jeżeli policja będzie próbowała się do niego zbliżyć, otworzy ogień jako pierwszy”. Na innych nagraniach o policjantach mówi, że są „do likwidacji”, on zaś jest osobą „maltretowaną” przez policję. Zapowiadał też „pożegnanie z fajerwerkami”.

Przytoczone zdarzenia uzmysławiają, z jakim poziomem zagrożeń mierzą się funkcjonariusze. Poziom ten wzrasta zwłaszcza wtedy, gdy napastnicy używając broni palnej okazują się brutalnymi i bezwzględnymi kryminalistami lub fanatykami religijnymi, a w dodatku pozostają pod wpływem środków psychoaktywnych.

Analiza przypadków ucieczek z konwoju wymaga oparcia jej o zestawienia deficytów i zasobów występujących po stronie osób konwojowanych oraz konwojentów w momencie przed zdarzeniem i w jego trakcie. Wnioski końcowe powinny stanowić punkt wyjścia do tworzenia nowych lub korygowania starych programów szkolenia funkcjonariuszy.

Z doświadczenia więzienników

Można zaryzykować stwierdzenie, że spośród służb największe doświadczenie w zmotoryzowanym i pieszym konwojowaniu osób potencjalnie niebezpiecznych posiada Służba Więzienna. Być może jest tak dlatego, że konwojowanie w tej formacji odbywa się z dużą częstotliwością, np. transporty osadzonych między jednostkami penitencjarnymi, a także w inne miejsca, jak np. urzędy, szpitale (na zabiegi lub hospitalizację), ceremonie kościelne i pogrzebowe – cmentarze.

W kontekście osób pozbawionych wolności, przebywających w placówkach penitencjarnych – izolacyjnych, należy wskazać na dwa nowe pojęcia, mianowicie: więziennej eskapologii oraz więziennej eskapologii kryminalnej.

Więzienna eskapologia to przedmiot, w którego obszarze zainteresowań znajdują się analizy przyczyn, potencjału, przebiegu i skutku ucieczek osób pozbawionych wolności, z terenów zakładów karnych i aresztów śledczych, w tym także podczas konwojowania. Celem głównym przedmiotu jest tworzenie lub udoskonalanie procedur ochronnych oraz zabezpieczeń techniczno-ochronnych, utrudniających lub uniemożliwiających wystąpienie zdarzeń o podobnym charakterze w przyszłości.

Więzienna eskapologia kryminalna to praktyka zastosowania przez osoby izolowane ogółu posiadanych dyspozycji indywidualnych – zdolności psychofizycznych, umiejętności wytwarzania i stosowania narzędzi oraz dyspozycji społecznych – pozycji w strukturach kryminalnych, celem dokonania indywidualnej lub zbiorowej ucieczki z izolacji penitencjarnej (z terenu zakładów karnych lub aresztów śledczych albo z konwoju), jak też innych strzeżonych placówek przymusowego odosobnienia.

Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden istotny fakt, mianowicie zgodnie z rzeczywistością penitencjarną prób ucieczek dokonują nie tylko osobnicy sprawni fizycznie. Zdarzały się bezpośrednie pościgi za osobami odjeżdżającymi na wózkach inwalidzkich albo biegających na protezach. Niedowład albo kikut kończyny nie stanowią bariery wśród niepełnosprawnych chcących uciec do wolności. 

Więzienna eskapologia kryminalna stanowi swego rodzaju uzupełnienie i nawiązanie do terminu więziennego terroru kryminalnego, który to oznacza ogół działań opartych na intensywnym stosowaniu przez więźniów psychicznych i fizycznych form przemocy, skierowanych przeciwko personelowi penitencjarnemu, współwięźniom oraz innym osobom, a także instytucjom. Terror to stosowanie psychicznych i fizycznych form przemocy w sposób zamierzony, realizowane przy użyciu dobranych narzędzi i metod, wobec wybranych celów ataków. Terror może być stosowany indywidualnie lub zbiorowo wobec osoby bądź grupy osób w celu krótko- lub długotrwałego wymuszenia określonego zachowania lub pozbawienia możliwości właściwego funkcjonowania.

Osoby planując lub dokonując ucieczki z placówek przymusowej izolacji albo konwoju mogą uwzględnić i zastosować konfrontacyjne metody oparte na aktach terroru. Z drugiej strony, przygotowanie i realizacja ucieczki przez populację osadzonych może przebiegać całkowicie bezkonfrontacyjnie co do więzienników, współwięźniów lub osób trzecich.

Zatem więzienna eskapologia kryminalna jest zagadnieniem złożonym z wielu elementów mających wpływ na intensywność czy spektakularność w działaniu sprawców. Skróconą charakterystykę składowych tego zagadnienia, z podziałem na podmiot sprawczy, miejsce działania (zdarzenia), determinanty sprawcze, zasadę sprawczości, metodę działania oraz rodzaje środków użytych w czasie ucieczki, przedstawiono w  tabeli:

Literatura

1. M. Krzywicki, Więzienny terror kryminalny, Wydawnictwo Naukowe FNCE, Poznań 2022.

2. L. Murray, Psychologia wojny. Strach i odwaga na polu bitwy, Wydawnictwo RM, Warszawa 2014.

3. T. Nawrocki, Atrament, pot i krew, czyli o groźnym potencjale długopisów, „Strzał. Magazyn o broni”, nr 5–6/2022.

4. T. Nawrocki, Tempo ewakuacji, „Ochrona i Bezpieczeństwo”, wrzesień 2023.

5. E. Szlęzak-Kawa, Ucieczki to impulsy, „Forum Penitencjarne” 8/2011.

6. https://sjp.pwn.pl/sjp/reaktywny;2514290.html.

7. https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Proaktywny;17875.html.

8.https://en.wikipedia.org/wiki/Escapology,

9. https://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/7,35612,842678.html.

10.https://metrowarszawa.gazeta.pl/metrowarszawa/7,141637,23429516,uzyl-kropli-do-oczu-i-karty-sim-prokuratura-zdradza-szczegoly.html.

11. https://fakty.tvn24.pl/fakty-po-poludniu/policjanci-zostali-zastrzeleni-przez-konwojowanego-teraz-inni-policjanci-uslyszeli-zarzuty-w-tej-sprawie-st7807961.

12. https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/zabojstwo-policjantow-we-wroclawiu-tajemnice-i-niejasnosci/b6gwfp3.

13. https://sw.gov.pl/aktualnosc/centralny-osrodek-szkolenia-sluzby-wieziennej-w-kulach-szkolenie-specjalistyczne-dla-funkcjonariuszy-wyznaczonych-do-sluzby-konwojowej-w-cossw-w-kulach.

14. https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/centralny-osrodek-szkolenia-sluzby-wieziennej-w-kulach-szkolenie-funkcjonariuszy-strazy-granicznej-z-wybranych-zagadnien-konwojowania-w-cossw-w-kulach.

15. https://guardianoutfitters.ca/.