Przyszłość terroryzmu. Część pierwsza – fale terroryzmu

Terroryzm jest zjawiskiem stosunkowo młodym. Wyłonił się jako wyraźnie odróżnialna forma przemocy politycznej dopiero w wieku dziewiętnastym, wraz z zaistnieniem sprzyjających warunków. Były to w szczególności rozwój środków komunikowania masowego (powszechnie czytanej prasy, łączności telegraficznej i telefonicznej), środków transportu, wreszcie środków walki (w tym relatywnie łatwych w użyciu materiałów wybuchowych). To wraz z ideologiczną podbudową sprawiło że w polityce pojawiło się zjawisko zbrojnej propagandy czynu i zamachów których celem było nie tylko samo fizyczne niszczenie, ale przede wszystkim uzyskanie rozgłosu i wywarcie wpływu na opinie publiczną.

Jednym z najbardziej interesujących modeli opisujących to zjawisko jest koncepcja fal terroryzmu, sformułowana przez Davida Rapoporta. Według niej, terroryzm występował jak dotąd w czterech falach. Pierwsza, rozpoczęta w końcu wieku dziewiętnastego i zakończona przez Pierwszą Wojnę Światową, była zdominowana przez ideologię anarchistyczną. Druga, antykolonialna, trwała od lat dwudziestych do lat sześćdziesiątych, i zdominowała ją ideologia nacjonalistyczna i separatystyczna. Jedne z najbardziej udanych kampanii terrorystycznych – w tym „bitwa o Algier” czy terroryzm Irgunu w Palestynie – miały miejsce właśnie w tej fali. Co ważne, w tych kampaniach z reguły łączono działalność typowo terrorystyczną z innymi działaniami. Przykładowo, w przypadku Algierii, FLN prowadziła zakrojoną na szeroką skalę wojnę partyzancką oraz akcję polityczną i propagandową, a zamachy terrorystyczne w Algierze były ich dopełnieniem. Co jest interesujące, to właśnie w tej fali Polska stała się także areną zamachów, gdyż zarówno zamachy ukraińskich nacjonalistów, jak i zabójstwo Gabriela Narutowicza lokują się właśnie w niej.

Fala trzecia trwająca od lat sześćdziesiątych do końca osiemdziesiątych była ponownie zdominowana przez lewicową ideologię rewolucyjną (acz występującą w różnych odcieniach). W tej fali aktywne były takie grupy jak Frakcja Czerwonej Armii, Czerwone Brygady czy amerykańskie Weather Underground. Także ówcześnie aktywne ugrupowania palestyńskie miały charakter świecki. Tymczasowa IRA mimo że będąca stroną w konflikcie o podłożu etnicznym i religijnym, miała lewicowe oblicze ideologiczne. Podobnie rzecz miała się z baskijską ETA.

Ideologiczna specyfika miała swoje przełożenie na taktykę działania i na metody walki z terrorystami. To w trzeciej fali sytuacje zakładnicze uległy „operacjonalizacji”. Z zaledwie taktyki stały się jednym z zasadniczych i dominujących modus operandi sprawców, co z kolei zrodziło jednostki kontrterrorystyczne, jako siły zdolne do odbijania zakładników.

Wreszcie czwarta fala datowana od roku 1979, zdominowana jest przez fundamentalizm religijny. Jakkolwiek najbardziej widoczny jest fundamentalizm islamski (zarówno szyicki jak i sunnicki) to w czwartej fali mieszczą się także ataki dokonywane przez fundamentalistów chrześcijańskich (w tym zamach w Oklahoma City w 1995 roku), organizacje żydowskich fundamentalistów (zamach Goldsteina w 1994 czy zabójstwo premiera Izraela Icchaka Rabina) i czasem egzotyczne sekty religijne (jak japońska Aum).

Koncepcja fal terroryzmu odnosi się do tych nurtów i ideologii które dominowały w danym okresie. W okresie „drugiej fali” istniał wciąż terroryzm lewicowy – jednak w skali globalnej, odgrywał rolę drugorzędną. Także w okresie czwartej fali istnieją ugrupowania skrajnej lewicy – jednak ich aktywność jest minimalna i zamachy przez nie dokonywane przechodzą z reguły bez echa. Natomiast dominujący w danej fali”rodzaj działalności terrorystycznej jest nie tylko kwestią ideologiczną, staje się także punktem odniesienia dla innych grup, czasem biegunowo odmiennych pod względem oblicza politycznego. Stąd też niemieccy neonaziści kiedyś marzyli o stworzeniu „swojego” odpowiednika RAF, włoskie lata ołowiu to były zamachy zarówno Czerwonych Brygad jak i grup neofaszystowskich, a zamachy dokonywane przez religijnych fundamentalistów, niezależnie od afiliacji wyznaniowej wykazują więcej podobieństw niż różnic.

Ewolucja ideologiczna przekłada się w sposób oczywisty na ewolucję taktyki, i znów, obserwując ostatnie lata, widoczne są daleko idące zmiany w zakresie taktyki wykorzystywanej przez terrorystów, wywołującej oczywistą reakcję w sposobach walki z nimi.

Jednak istnieje szerszy niż stricte taktyczny wymiar tej ewolucji. Otóż można postawić pytanie, czy nastąpi zmierzch „czwartej fali” terroryzmu, i czy nastanie po niej piąta? Obserwowane fakty sugerują, że taki scenariusz nie jest wykluczony. Problemem jest jednak czas w którym to nastąpi i wpływające na to czynniki.

Dotychczasowe fale terroryzmu zamierały i pojawiały się z racji zmian o charakterze społecznym, ekonomicznym i politycznym. Co więcej, terroryzm nie miał nigdy charakteru kreatywnego (nawet gdy prowadził do powstania nowych państw czy bytów politycznych) był destrukcyjną reakcją na szersze procesy. Terroryzm anarchistyczny był odpowiedzią na powstanie państwa narodowego, Terroryzm antykolonialny był odpowiedzią na osłabienie mocarstw kolonialnych, terroryzm lewicowy był podfunkcją dwubiegunowego podziału świata i rewolty młodzieży lat sześćdziesiątych, wreszcie terroryzm religijnych fundamentalistów można interpretować jako odpowiedź na globalizację i postmodernistyczne zmiany społeczne.

Poszczególne fale opadały gdy czynniki je powodujące przestawały mieć znaczenie. Pierwszą zakończył globalny konflikt – ale także udane i nieudane rewolucje do jakich doszło po Pierwszej Wojnie Światowej. Drugą - kres sytstemu kolonialnego. Trzecią – upadek ideologicznych podstaw skrajnej lewicowej ideologii, zmierzch dwubiegunowego podziału świata a także kres wsparcia ze strony niektórych państw). Działania służb państwowych pozwalały na neutralizację poszczególnych osób i grup, ale nie na neutralizację zjawiska.

Jest jednak jasne, że prędzej czy później, religijne fundamentalizmy wyczerpią swoją energię. Paradoksalnie, najszybciej zachodzi to wówczas, gdy te ugrupowania dochodzą do władzy i muszą faktycznie borykać się z prawdziwymi problemami, zamiast pozostawać w świecie własnej ideologii. Faktem jest także że islamski fundamentalizm przesuwa się przede wszystkim tam gdzie państwo jest szczególnie słabe – jak to ma miejsce w Afryce. Faktem jest także to, że podatność społeczeństw na radykalną ideologię religijną słabnie wraz z poprawą warunków życia. To z kolei wyjaśnia dlaczego nigeryjska organizacja Boko Haram walczy z edukacją a pakistańscy talibowie atakują lekarzy prowadzących akcje szczepień.

Nie można wykluczyć, że przyszła, piąta fala terroryzmu – podobnie jak wcześniejsze nieparzyste – będzie odwoływać się do jakieś lewicowej ideologii. Być może będzie on reakcją na już obserwowane problemy, jak koncentracja ludności w miastach, dysproporcje w podziale dóbr, osłabienie roli państwa przez innych aktorów – od ruchów religijnych po korporacje transnarodowe. Wreszcie, trzeba mieć na uwadze że same kategorie państwa czy narodu, które wydają się dziś oczywiste, zostały zdefiniowane w okresie industrialnym i ulegają istotnej redefinicji.

Nie jest także trudno dostrzec wyrażne korelacje geograficzne. Fale nieparzyste koncentrowały się w Europie i Stanach Zjednoczonych. Fale patrzyste dominowały poza Europą. Mimo że zamachy w Europie czy Stanach Zjednoczonych są najbardziej spektakularne, to dziś obszarem aktywności, zwłaszcza islamskich fundamentalistów jest Azja i Afryka.

Można więc sądzić, że jeśli piąta fala terroryzmu da o sobie znać, będzie ona początkowo trudna w interpretacji. Może okazać się zbiorem, czasem eklektycznym różnych ideologicznych haseł – podobnie jak miało to miejsce w trakcie trzeciej fali. Można także spodziewać się że wywoła ona reakcję także ze strony skrajnej prawicy. Pewne jest jednak to, że będzie ściśle osadzona w kontekście społecznym. Nie ulega wątpliwości, że będzie skoncentrowana w miastach, w szczególności tych które mają charakter węzłów komunikacyjnych i ważnych ośrodków gospodarczych. Nie można wykluczyć, że ponownie większe znaczenie będzie miało atakowanie celów symbolicznych i dążenie do rozgłosu niż zadawanie szczególnie dużych strat, jak to ma miejsce w czasie obecnej fali.

Pewne jest także to, że wywołane przez nią reakcje i reformy służb będą musiały odzwierciedlać zmieniające się warunki. Być może celowe będzie dalsze umiędzynarodowienie i znoszenie kolejnych barier we współpracy służb. Możliwe jest także że wobec wzrostu znaczenia ośrodków miejskich, kluczowe będzie nie wzmacnianie służb i jednostek szczebla centralnego (narodowego) ale właśnie regionalnego. Przykład policji miejskiej Nowego Jorku, która w ostatnich latach stała się służbą działającą w na skalę międzynarodową, z własnym aparatem rozpoznania zagrożeń na skalę międzynarodową może okazać się szczególnie interesujący.

Pewne wreszcie jest także to, że nie będzie maleć zapotrzebowanie na możliwości oferowane przez jednostki specjalne. Przeciwnie, wraz z możliwą ewolucją taktyki działania terrorystów, można spodziewać się dalszego wzrostu tego zapotrzebowania. Pociągnąć to może za sobą dalsze zmiany w zakresie ich struktur, taktyki oraz wyposażenia.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!