Specjalne użycie broni – nowe rozwiązanie w działaniach antyterrorystycznych (szanse i ograniczenia)

Podczas okresu transformacji na początku lat 90. ubiegłego wieku tworzone były rozwiązania organizacyjne i prawne, określające zasady funkcjonowania nowo tworzonych formacji mundurowych. Rozwiązania te obejmowały również regulacje dotyczące użycia broni palnej.

W pierwotnym tekście ustawy o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 roku (DzU 1990 nr 30, poz. 179) wprowadzono bardzo restrykcyjną formułę, z której wynikało, że użycie broni przez funkcjonariusza powinno następować w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę osobie, przeciwko której użyto broni i nie może zmierzać do pozbawienia jej życia.

Zapis taki nie pozostawiał możliwości interpretacji, a każde użycie broni palnej skutkujące śmiercią osoby stanowiło podstawę do postawienia zarzutu przekroczenia uprawnień przez funkcjonariusza, który broni użył.

Z upływem czasu zapis ten uległ zmianie i usunięto część mówiącą o zakazie pozbawienia życia pozostawiając zwrot dotyczący obowiązku działania w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę osobie, przeciwko której użyto broni palnej. Nie była to jedyna regulacja ograniczająca znacząco możliwość skutecznego działania jednostek specjalnych.

Kolejnym problemem była obowiązująca procedura przed użyciem broni, która w pełnej formule obejmowała bardzo wiele czynności (między innymi: wezwanie do zaprzestania bezprawnych czynności, ostrzeżenie o użyciu broni palnej, oddanie strzału ostrzegawczego) i w zasadzie niemożliwa była do zrealizowania zgodnie z założeniami taktycznymi zespołowych działań bojowych oraz strzelców wyborowych.

Trudno jest spełnić obowiązek ostrzeżenia o użyciu broni w przypadku, kiedy strzelec wyborowy znajduje się kilkaset metrów od celu. Próbowano co prawda dokonywać interpretacji przepisów w sposób umożliwiający wykonanie zadania, lecz były to pomysły raczej dyskusyjne (np. założono, że przepis mówi o obowiązku wydania przez policjanta okrzyku, a nie o tym, że osoba musi ten okrzyk usłyszeć).

Na przełomie 2012 i 2013 roku pojawiła się szansa na uregulowanie zasad użycia broni przez funkcjonariuszy w sposób umożliwiający skuteczne prowadzenie działań przeciwko najbardziej zdeterminowanym przestępcom.

W związku z orzeczeniem niekonstytucyjności zapisów dotyczących użycia broni palnej zawartych w ustawach kompetencyjnych poszczególnych służb, przystąpiono do stworzenia jednolitej ustawy regulującej tę kwestię we wszystkich podmiotach posiadających takie uprawnienie. Niestety mimo wielokrotnego zgłaszania takiej potrzeby nie tylko przez funkcjonariuszy (szczególnie jednostek specjalnych), ale również przedstawicieli nauk o bezpieczeństwie, nie zdecydowano się na usprawnienia w tym obszarze, argumentując, że bardziej restrykcyjne rozwiązania budzą zbyt wiele wątpliwości w sferze etycznej oraz ochrony praw człowieka.

Czytaj też: Licencja na zabijanie? >>>

Uchwalona dnia 24 maja 2013r. ustawa o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (DzU z 2013 r. poz. 628) utrzymała jako jedną z podstawowych zasadę minimalizacji szkody. Dla funkcjonariusza działającego na podstawie tej regulacji prawnej, oznacza to tyle, że zawsze po użyciu broni będzie musiał wykazać, że wyrządził swoim działaniem możliwie najmniejszą szkodę osobie, wobec której tej broni używał.

W związku z powyższym nadal dyskusyjne w zakresie formalnoprawnym pozostaje użycie broni w sposób wskazujący na zamiar pozbawienia życia.

Co więcej, w ustawie tej dodatkowo skomplikowano kwestię użycia broni, nie dopuszczając możliwości wydania rozkazu o jej użyciu.

Rozwiązanie takie nakłada na każdego policjanta używającego broni obowiązek osobistego rozważenia, czy zaistniały przesłanki ustawowe do takiego właśnie postępowania i nawet w działaniach zespołowych nie ma możliwości wydania polecenia lub rozkazu, który stanowiłby podstawę do oddania strzału.

W efekcie powstała sytuacja, w której policjant jednostki antyterrorystycznej walcząc z terrorystami, miałby takie same uprawnienia jak wszyscy inni policjanci i musiał stosować się do ogólnych zasad, nieuwzględniających możliwości i zasad prowadzenia działań bojowych w takich warunkach.

Ten stan rzeczy doprowadził do ograniczenia możliwości działania jednostek specjalnych policji i pozostałych służb posiadających takie jednostki, w takim stopniu, że istniała uzasadniona obawa o skuteczność ich działań.

Na szczęście po wielu latach oczekiwania 10 czerwca 2016 roku podmioty odpowiedzialne za podejmowanie działań zmierzających do zwalczania terroryzmu w Polsce, otrzymały nową podstawę prawną do prowadzenia działań w tym zakresie.

Ustawa o działaniach antyterrorystycznych (DzU z 2016 r., poz. 904), określiła jednoznacznie obszary odpowiedzialności, wskazując tych, którzy mają realizować poszczególne rodzaje działań, oraz zmieniła zasady użycia broni palnej określone we wcześniejszych aktach prawnych. Wprowadzono postulowane od wielu lat rozwiązania.

Jednym z nich jest specjalne użycie broni, które połączyło formułę „strzału ratunkowego” oraz „strzału na rozkaz”.

Szczególnie te zagadnienia były szeroko dyskutowane i stanowiły podstawę częstych polemik. W wielu publikacjach i dyskusjach medialnych mówiono o „strzale snajperskim”, „strzale śmiertelnym” czy „strzale ratowniczym”, jednak w zamyśle zawsze dotyczyło to możliwości skutkowego, śmiertelnego użycia broni przez funkcjonariuszy prowadzących działania bojowe przeciwko sprawcom stwarzającym swoim zachowaniem bezpośrednie zagrożenie dla życia osób.

Dzięki wprowadzeniu tego przepisu powstała sytuacja, w której ściśle określonym funkcjonariuszom jednostek specjalnych przysługują szczególne uprawnienia dostosowane do warunków prowadzenia zespołowych działań bojowych.

W chwili obecnej w Polsce obowiązują równocześnie dwa akty prawne regulujące użycie broni palnej z zastrzeżeniem, że ustawa o środkach przymusu bezpośredniego stanowi przepis ogólny, a ustawa o działaniach antyterrorystycznych przepis szczególny, ponieważ dotyczy:

• postępowania tylko i wyłącznie w jednej szczególnej sytuacji, jaką jest prowadzenie działań antyterrorystycznych,
• tylko wymienionych podmiotów, a nie wszystkich uprawnionych do użycia broni.

Rozdział 4 ustawy o działaniach antyterrorystycznych nosi tytuł „Działania antyterrorystyczne na miejscu zdarzenia o charakterze terrorystycznym, w tym działania kontrterrorystyczne”. Wskazuje to, że działania kontrterrorystyczne wchodzą w skład działań antyterrorystycznych jako ich specyficzna forma. Jest to rozwiązanie odmienne od podejścia zakładającego, że antyterroryzm i kontrterroryzm są to dwa niezależne, niezwiązane ze sobą obszary zwalczania terroryzmu. Specjalne użycie broni wykorzystywane w ramach działań kontrterrorystycznych różni się od ogólnych zasad użycia broni wynikających z ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej i w znacznej mierze spełnia zgłaszane w tym zakresie postulaty niezbędnych zmian.

Przede wszystkim zniesiona została zasada minimalizacji szkody, a ustawodawca dał uprawnienie, z którego wynika wprost możliwość użycia broni, którego skutkiem może być śmierć lub bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia osoby, wobec której używana jest broń w sposób specjalny. Wobec powyższego osoba używająca broni w tej formule może oddać strzał z zamiarem pozbawienia życia.

Wprowadzono również instytucję rozkazu, na podstawie którego dochodzi do specjalnego użycia broni. Dzięki temu funkcjonariusz używający broni w sposób specjalny, jako podstawę takiego postępowania może powołać się na otrzymany rozkaz, a nie musi przedstawiać własnej oceny sytuacji operacyjnej, w której działał.

Zniesiono także obowiązek wykonywania czynności przed użyciem broni, dzięki temu uprawniony funkcjonariusz lub żołnierz z założenia nie ostrzega o użyciu broni i nie wzywa do zachowania zgodnego z prawem, nie musi również identyfikować okrzykiem formacji, w której pełni służbę, nie oddaje także strzału ostrzegawczego.

Specjalne użycie broni jako rozwiązanie dające wyjątkowe, szczególne uprawnienia zostało obwarowane precyzyjnie określonymi ograniczeniami, którymi są:

• czynności muszą być prowadzone w ramach działań kontrterrorystycznych zgodnie z ustawą o działaniach antyterrorystycznych,
• specjalne użycie broni musi być niezbędne do przeciwdziałania bezpośredniemu, bezprawnemu, gwałtownemu zamachowi na życie lub zdrowie człowieka lub do uwolnienia zakładnika,
• użycie broni na ogólnych zasadach, czyli w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę jest niewystarczające,
• muszą zostać uwzględnione wszelkie okoliczności zdarzenia o charakterze terrorystycznym oraz możliwości działań kontrterrorystycznych,
• specjalne użycie broni palnej dopuszczalne jest jedynie przeciwko osobie dokonującej zamachu albo biorącej lub przetrzymującej zakładnika.

Czytaj też: Paragraf dla strzelca >>>

W ustawie o działaniach antyterrorystycznych wprowadzono po raz pierwszy w ustawodawstwie polskim pojęcie działań kontrterrorystycznych. Są to działania wobec sprawców, osób przygotowujących lub pomagających w dokonaniu przestępstwa o charakterze terrorystycznym, prowadzone w celu wyeliminowania bezpośredniego zagrożenia życia, zdrowia lub wolności osób lub mienia przy wykorzystaniu specjalistycznych sił i środków oraz specjalistycznej taktyki działania.

Z powyższego wynika, że ten rodzaj działań prowadzić mogą jedynie jednostki specjalne posługujące się specjalistyczną taktyką oraz dysponujące specjalistycznymi siłami i środkami. W polskiej Policji są to pododdziały antyterrorystyczne (17 jednostek: BOA KGP, SPAP-y, SAT-y KWP).

Ustawa o działaniach antyterrorystycznych usankcjonowała stan już istniejący, jednak do tej pory niesformalizowany i nałożyła na Policję zadanie prowadzenia działań kontrterrorystycznych. W chwili obecnej Policja jest jedyną służbą wprost wskazaną jako odpowiedzialna za realizację zadań w tym obszarze. W ten sposób zakończyły się dyskusje o zasadności funkcjonowania w Policji pododdziałów antyterrorystycznych.

Poza funkcjonariuszami Policji do specjalnego użycia broni prawo mają:

• funkcjonariusze Straży Granicznej,
• funkcjonariusze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
• żołnierze Sił Zbrojnych RP,
• żołnierze Żandarmerii Wojskowej.

Podstawowym wymogiem dopuszczalności specjalnego użycia broni jest stwierdzenie, że doszło do zdarzenia o charakterze terrorystycznym. We wprowadzonym rozwiązaniu określono, że wystarczy podejrzenie, że dokonane zostało przestępstwo o charakterze terrorystycznym lub istnieje zagrożenie zaistnienia takiego przestępstwa, aby zakwalifikować zdarzenie jako terrorystyczne. Nie wiadomo jednak, jak dalece musi być uprawdopodobnione podejrzenie, aby uznać sytuację za zdarzenie o charakterze terrorystycznym, kto powinien dokonać takiej kwalifikacji i jakie informacje są niezbędne do rozpoczęcia działań antyterrorystycznych (w tym kontrterrorystycznych).

W przypadku działań planowych, zebranie informacji w tym zakresie nie powinno stanowić problemu. Inaczej sytuacja przedstawiała się będzie w przypadku zdarzenia nagłego. Niezmiernie trudno będzie określić, czy sprawcy stwarzający swoim działaniem zagrożenie dla życia i zdrowia wielu osób są terrorystami czy pospolitymi przestępcami, przecież różnica polega jedynie na motywie i celu działania.

Dobrym przykładem takiej sytuacji operacyjnej, w której niezmiernie trudno będzie zakwalifikować jednoznacznie rodzaj zdarzenia, jest działanie „aktywnego strzelca”. W chwili zdiagnozowania zjawiska na przełomie XX i XXI wieku sprawcami czynów określanych tym mianem były osoby w większości zaburzone psychicznie, a ich działanie nie było związane z działalnością terrorystyczną. Dzisiaj metodę tę przejęli terroryści i wykorzystują ją do realizacji swoich celów.

Na chwilę obecną nie został wypracowany żaden algorytm ani wskazówki pomagające w takiej ocenie, a metody działania terrorystów na pewno nie ułatwiają sytuacji.

Czytaj też: Ustawy, snajperzy i terroryści >>>

Proces dopuszczalności specjalnego użycia broni jest wieloetapowy i muszą w nim uczestniczyć wskazane w ustawie podmioty, którymi są:

1. Organ wyznaczający kierującego działaniami antyterrorystycznymi na miejscu zdarzenia o charakterze terrorystycznym:

• • Komendant Główny Policji, a w sytuacjach niecierpiących zwłoki właściwy Komendant Wojewódzki Policji,
  • w przypadku zdarzenia o charakterze terrorystycznym na obszarach lub w obiektach należących do komórek i jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej lub przez niego nadzorowanych albo administrowanych przez te komórki i jednostki organizacyjne Minister Obrony Narodowej, lub w przypadku niecierpiącym zwłoki Komendant Żandarmerii Wojskowej,

2. Kierujący działaniami antyterrorystycznymi na miejscu zdarzenia o charakterze terrorystycznym, którym może być wyznaczony funkcjonariusz Policji, lub odpowiednio żołnierz Żandarmerii Wojskowej,

3. Dowódca grupy kontrterrorystycznej, którym jest funkcjonariusz Policji lub żołnierz Żandarmerii Wojskowej wchodzący w skład tej grupy.

Pierwszym etapem umożliwiającym specjalne użycie broni jest wyznaczenie kierującego działaniami antyterrorystycznymi na miejscu zdarzenia o charakterze terrorystycznym, a funkcję tę mogą pełnić jedynie policjanci oraz żołnierze Żandarmerii Wojskowej.

Z tego powodu pomimo że do specjalnego użycia broni uprawnionych jest pięć podmiotów (Policja, Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Siły Zbrojne RP, Żandarmeria Wojskowa) funkcjonariusze Straży Granicznej i ABW oraz żołnierze Sił Zbrojnych RP nie mogą samodzielnie używać broni w sposób specjalny. W ich przypadku możliwe jest to jedynie w ramach działań dowodzonych przez Policję lub Żandarmerię Wojskową.

Kierujący działaniami wyznacza dowódcę grupy kontrterrorystycznej oraz podejmuje decyzję o dopuszczalności specjalnego użycia broni.

Dowódca grupy kontrterrorystycznej po otrzymaniu informacji, że podjęta została decyzja o dopuszczalności specjalnego użycia broni i przeanalizowaniu sytuacji operacyjnej wydaje rozkaz funkcjonariuszom i żołnierzom wchodzącym w skład grupy. Podkreślić należy, że jedynie funkcjonariusze wchodzący w skład grupy kontrterrorystycznej i jedynie w trakcie jej działania mają to wyjątkowe uprawnienie.

Przepis nie reguluje formy, jaką musi przyjąć rozkaz, określono jedynie, że musi on określać cel i sposób specjalnego użycia broni. Obowiązek wskazania tych dwóch elementów spoczywa na dowódcy grupy kontrterrorystycznej wydającym rozkaz.

Specjalne użycie broni nie jest formułą przynależną jedynie strzelcom wyborowym, ale wszystkim rodzajom sił wchodzącym w skład grupy kontrterrorystycznej (a więc również funkcjonariuszom i żołnierzom zespołów bojowych) i musi być to uwzględnione w treści rozkazu. Z tego powodu rozkaz może przybierać różne formy i inaczej będzie sformułowany dla strzelców wyborowych, inaczej dla operatorów zespołów i grup bojowych.

Uprawnienie wygasa z chwilą cofnięcia decyzji o dopuszczalności specjalnego użycia broni lub zakończenia działań grupy kontrterrorystycznej.

Wprowadzone rozwiązanie daje całkiem nowe możliwości prowadzenia działań i w dużej mierze spełnia oczekiwania środowiska operatorów jednostek specjalnych. Zwiększa bezpieczeństwo prawne funkcjonariuszy biorących udział w działaniach kontrterrorystycznych. Sankcjonuje również potrzebę funkcjonowania jednostek specjalnych przygotowanych do prowadzenia ratunkowych działań bojowych. Nie jest jednak pozbawione zastrzeżeń i rozwiązań budzących wątpliwości.

Po pierwsze, nie wiadomo, jakie przesłanki muszą zaistnieć, aby zdarzenie zostało zakwalifikowane jako terrorystyczne, nie wiadomo także, kto ma podjąć taką decyzję?

Ustawa nie reguluje również tego, co się stanie, jeśli po zakwalifikowaniu zdarzenia jako terrorystycznego i w związku z tym skutkowym, śmiertelnym użyciu broni okaże się, że motyw działania sprawców był czysto kryminalny?

Największe jednak zastrzeżenia budzi umieszczenie specjalnego użycia broni w ustawie o działaniach antyterrorystycznych oraz określenie jego dopuszczalności jedynie w ramach działań kontrterrorystycznych. Powoduje to nierównomierność ochrony życia i zdrowia obywateli RP.

Ofiary działań pospolitych przestępców nie będą mogły w związku z tym liczyć na tak skuteczną reakcję organów porządku jak w przypadku ofiar terrorystów, a przecież zagrożenie w obu przypadkach może być takie samo.

Mnogość działań przestępczych powodujących bezpośrednie zagrożenie życia ludzi uzasadnia wprowadzenie formuły specjalnego użycia broni do ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, i nie ograniczanie jej jedynie do działań kontrterrorystycznych. Podsumowując, wprowadzone zasady specjalnego użycia broni są bezspornie krokiem w dobrym kierunku, rozwiązanie to wymaga jednak dalszego usprawnienia.

Czytaj też: Rok 2016 – podsumowanie >>>

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!